از «بازیچۀ قدرت» تا «بنیانِ جامعه»: تحوّل جایگاه «دانشمندان و نوآوران» طی فرآیند «دانش بنیان شدن جوامع» و درس هایی برای ایران

نوع مقاله : مقاله مروری

نویسندگان

1 دکتری توسعۀ کشاورزی از دانشگاه بوعلی سینا، پژوهشگر همکار دانشگاه رازی

2 استادیار گروه علوم اقتصادی دانشکدۀ علوم اجتماعی دانشگاه رازی

3 استاد بازنشستۀ گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه شهید چمران اهواز

چکیده

در دهه های اخیر، به موازات توجه جهانی به اهمیت ویژۀ دانش، در میان سیاست گذاران و مسئولان ایران نیز اجماعی در مورد اهمیت علم و دانش شکل گرفته است و همگی بر لزوم دانش بنیان شدن اقتصاد و جامعه تأکید دارند؛ اما فقدان شناخت صحیح وضع موجود و وضع مطلوب، سیاست گذاری و برنامه ریزی برای دانش بنیان شدن ایران را با مشکلاتی مواجه کرده است. هدف از پژوهش حاضر، کاستن از خلأ معرفتیِ موجود در این دو زمینه، گسترش شناخت پیش نیازهای نهادی تحقق جامعۀ دانش بنیان و بررسی یکی از روابط نهادی علّی حاکم بر آن با تمرکز بر جایگاه دانشمندان و نوآوران در جامعه است. بدین منظور، با استفاده از چارچوب نظری نهادی و روش تاریخی تطبیقی، نخست جایگاه دانشمندان و نوآوران کشورهای صنعتی پیش و پس از دانش بنیان شدن جامعه بررسی شده است و سپس با مقایسۀ این دو، تحول جایگاه دانشمندان و نوآوران این کشورها طی فرایند دانش بنیان شدن جامعه تبیین شده است. همچنین با استفاده از شواهد تاریخی، جایگاه دانشمندان و نوآوران در گذشتۀ ایرا نزمین (از پایان عصر زرین فرهنگ و تمدن اسلامی تا پیروزی انقلاب اسلامی) بررسی شده است. یافته ها حاکی از آن بود که اولاً، تحقق بالاترین سطح امنیت و آزادی عمل برای دانشمندان و نوآوران یکی از ارکان اصلی دانش بنیان شدن جوامع صنعتی بوده است و ثانیاً، مسیر تاریخی طی شده در ایران، جامعه را به سمت فاصله گرفتن از وضع مطلوب سوق می دهد. ضروری است این نتایج اولاً به رسمیت شناخته شود و ثانیاً، در سیاست گذاری ها، برنامه ریزی ها و پایش های مربوطه لحاظ شوند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

From «dominated by aristocrats» to «base of society»: the evolution of scientists and innovators position during the process of «knowledgization» and some lessons for Iran

نویسندگان [English]

  • vahid ehsani 1
  • Seyed Mohammad Bagher Najafi 2
  • Morteza Kokabi 3
1 Collaborative researcher at Razi University
2 Assistant Professor, Razi University
3 Professor, Shahid Chamran University of Ahvaz
چکیده [English]

Along with the global attention to the specific importance of knowledge in recent decades, all Iran policy makers and planners also agree on it and emphasize that it is necessary to be «knowledge-based» but lack of proper understanding of the "status quo" and "desirable situation" has challenged Iran in terms of policy-making and planning for being «knowledge-based». The purpose of this study is filling the epistemic vacuum related to these two categories, improving recognition of institutional prerequisites of knowledgization, and investigation of one of it's institutional causal relations with a concentration on the position of scientists and innovators in society. For this purpose, using Institutionalism as a theoretical framework and Historical-Comparative method, first, the position of scientists and innovators is investigated in industrial countries both before and after of «knowledgization» of the society and with comparing these two periods, the evolution of scientists and innovators position in society during the process of «knowledgization» is explained. Then, using some historical facts, the position of scientists and innovators in past of Iran (after The Golden Age of Islamic Culture and Civilization to the victory of Islamic revolution) is investigated. Finally, based on the findings of previous parts, some points and recommendations have been made to more effective policy-making and planning for «knowledgization» of the society.

کلیدواژه‌ها [English]

  • knowledge-based society
  • the position of scientists and innovators in society
  • institutional structure
  • historical path-dependence
  • science and technology policy-making
منابع
آدمیّت، فریدون (1362). امیرکبیر و ایران. تهران: خوارزمی.
احسانی، وحید، اعظمی، موسی و نجفی، سیدمحمدباقر (1395). «توسعۀ دانش‎بنیان» یا «شبهِ‎دانش نفت‎بنیان»: مسئله این است». رهیافت، (4)26، 45–62.
اشرف، احمد (1359). موانع تاریخی رشد سرمایهداری در ایران: دورۀ قاجاریه. تهران: زمینه.
ایمان، محمدتقی (1391). روششناسی تحقیقات کیفی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
پایا، علی (1396). گرهگشایی به شیوۀ فیلسوفان و مهندسان: مجموعه مقالاتی در باب علم و تکنولوژی و سیاستگذاری. تهران: پژوهشکدۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری.
حائری، عبدالهادی (1387). نخستین رویارویی‌های اندیشهگران ایران با دو رویۀ تمدن بورژوازی غرب. تهران: امیرکبیر.
حریری، نجلا (1385). اصول و روشهای پژوهش کیفی. تهران: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات.
خبرگزاری فارس (1396). «انگلیس خبرنگاری را با تروریسم یکسان دانست/ از شکایت میراندا از دولت حمایت مالی می‌کنیم» (تاریخ مقاله 1392)، بازیابی‌شده در تاریخ 10 مرداد 1396:
داوری اردکانی، رضا (1390). دربارۀ علم. تهران: هرمس.
داوری اردکانی، رضا (1384). ما و راه دشوار تجدد. تهران: نشر ساقی.
دورانت، ویل (1373). تاریخ تمدن. جلد ششم: اصلاح دینی. ترجمۀ فریدون بدره‎ای، سهیل آذری و پرویز مرزبان. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
رضاقلی، علی (1395). جامعهشناسی خودکامگی؛ تحلیل جامعهشناختی ضحاک ماردوش. تهران: نشر نی.
رضاقلی، علی (1377). جامعهشناسی نخبه‌کشی؛ قائم مقام، امیرکبیر، مصدق: تحلیل جامعهشناختی برخی از ریشههای تاریخی استبداد و عقبماندگی در ایران. تهران: نشر نی.
رعایایی‎اردکانی، محمد (1394). «بودجۀ یک دانشگاه آمریکا سه برابر بودجۀ وزارت علوم است»، بازیابی‌شده در تاریخ (10 مرداد 1395)، خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) http://www.isna.ir/news/94052715256
زیباکلام، سعید (1389). خلاف جریان. تهران: سورۀ مهر.
زیباکلام، صادق (1374). ما چگونه ما شدیم؟. تهران: روزنه.
زیباکلام، صادق (1395). «چرا ایرانی‌ها نیازی به مطالعه‌کردن نمی‌بینند؟». خبرآنلاین، بازیابی‌شده در تاریخ (13 مرداد 1396):  http://www.khabaronline.ir/detail/556803/weblog/zibakalam
ساعی، علی (1391). روش تحقیق در علوم اجتماعی با رهیافت عقلانیت انتقادی. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهی (سمت).
سرمد، زهره، بازرگان، عباس، و حجازی، الهه (1392). روشهای تحقیق در علوم رفتاری. تهران: نشر آگاه.
سریع القلم، محمود (1389). فرهنگ سیاسی ایران. تهران: نشر فروزان روز.
سوزنچی کاشانی، ابراهیم (1390). «اقتصاد دانش‎محور: رویکردها، مبانی و دلالت‎ها». سیاستنامۀ علم و فناوری، (1)1، 19-32.
سوزنچی کاشانی، ابراهیم (1393). «در باب اقتصاد دانش‎بنیان». سیاستنامۀ علم و فناوری، (1)3، 3-5.
شایگان، داریوش (1391). آسیا در برابر غرب. تهران: امیرکبیر.
عجم‎اوغلو، دارون و رابینسون، جیمز ای. (1394). چرا ملتها شکست میخورند؟ ریشههای قدرت، ثروت و فقر. ترجمۀ محسن میردامادی و محمدحسین نعیمی‎پور. تهران: روزنه.
عروضی سمرقندی، احمدبن‎عمربن‎علی (1331). چهارمقاله، به تصحیح و اهتمام محمد قزوینی و به کوشش محمد معین. تهران: ارمغان.
فخرالزمانی قزوینی، ملاعبدالنبی (1363). تذکرۀ میخانه. به کوشش احمد گلچین معانی. تهران: اقبال.
فرنودی، صنم‎السادات، قاضی‎نوری، سیدسپهر، رادفر، رضا و طباطبائیان، سیدحبیب‎الله (1396). «واکاوی عوامل رشد شرکت‎های دانش‎بنیان در ایران با رویکرد تبیین مسیرهای ممکن»، سیاست علم و فناوری. (2)9، 49-65.
قاضی‎مرادی، حسن (1395). استبداد در ایران. تهران: اختران.
قلی‎زاده، مهتاب (16 فروردین 1395). «آمار تکان‌دهنده از متوسط زمان سپری‎شده در یک روز مردم ایران». روزنامۀ اعتماد، 1.
کاتوزیان، محمدعلی همایون (1375). استبداد، دموکراسی و نهضت ملی. تهران: نشر مرکز.
کاتوزیان، محمدعلی همایون (1377). اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا پایان سلسلۀ پهلوی. ترجمۀ محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی. تهران: نشر مرکز.
کمندی، علیرضا (1395). «درخواست مجدد «اف بی آی» برای شکستن قفل آیفون». بازیابی‌شده در تاریخ 10 مرداد 1396، خبرگزاری مهر،  http://www.mehrnews.com/news/3790037/
طباطبایی، سیدجواد (1384). دیباچهای بر نظریۀ انحطاط ایران. تهران: مؤسسۀ نگاه معاصر.
مختارپور، علیرضا (1394). «وضعیت خوب نیست و توجیه آن اشتباه است/ هزینۀ پیامک شب عید مردم چقدر شد؟». بازیابی‌شده در تاریخ 13 مرداد 1396 در:
ملکی، علی (1390). «گذار از اقتصاد نفتی به اقتصاد دانش‌بنیان و تحلیل نقش سیاست‎های علم، فناوری و صنعت: مشخصات اقتصادهای نفتی». سیاستنامۀ علم و فناوری (نام سابق مجله: نامۀ سیاست علم و فناوری)، 1(1)، 43-60.
منصوری، رضا (1395). «چالش‎های نوآوری در ایران». سخنرانی در شرکت شزان در پارک فناوری پردیس، 26 دی، قابل دسترسی در وبگاه رضا منصوری http://www.rmansouri.ir/fa.html.
منصوری، رضا (1392). «چرا پژوهش؟». سخنرانی در دانشگاه علوم پزشکی ایران، 23 آذر، قابل دسترسی در وبگاه رضا منصوری http://www.rmansouri.ir/fa.html.
منصوری، رضا (1383). «شناخت عوامل رشد پژوهش و نه موانع آن: یک چرخش بینش». رهیافت. 32، 29-36.
منصوری، رضا (1389). معماری علم در ایران. تهران: نشر دیبایه.
مؤمنی، فرشاد (1388). «پاشنۀ آشیل توسعه». جامعه و اقتصاد،  سال ششم (ش 19و20) 6، 257-293.
مؤمنی، فرشاد (1393). «حکمرانی منابع آب زیرزمینی». کارگاه حکمرانی آب- با تمرکز بر منابع آب زیرزمینی ـ تغییر اجتماعی مدیریت تطبیقی. دانشگاه تربیت مدرس، برگزار شده در 13 اسفند 1393.
مؤمنی، فرشاد (1395 الف). «رویکرد نهادی به اقتصاد دانش‎بنیان». ششمین نشست تخصصی اقتصاد دانش‌بنیان با موضوع با حمایت معاونت سیاست‌گذاری و ارزیابی راهبردی معاونت علمی و فناوری رئیس جمهور در محل پژوهشکدۀ مطالعات فناوری ریاست جمهوری، 31 خرداد 1395، قابل دسترسی در: http://www.isti.ir/news
مؤمنی، فرشاد (1384). موانع بنیادی توسعۀ ملی در ایران. [در «نگاهی به مسائل اقتصاد ایران و راهکارهای آن: 415-442]. دفتر بررسی‎های اقتصادی مرکز پژهش‎های مجلس شورای اسلامی.
مؤمنی، فرشاد (1395 ب). «واکاوی ریشه‎های اقتصادی انقلاب اسلامی». بازیابی‌شده در تاریخ 7 مرداد 1396، تارنمای مؤسسۀ دین و اقتصاد http://www.ires.ir/Contents/ContentDetails.aspx?CID=115.
مؤمنی، فرشاد و نجفی، سیدمحمدباقر (در دست انتشار). اقتصاد دانشبنیان؛ مبانی، مفاهیم، روششناسی. تهران: سمت.
مؤمنی، فرشاد و نقش تبریزی، بهرام (1394). اقتصاد ایران در دوران دولت ملی. تهران: نشر نهادگرا.
میدری، احمد (1392). مقدمۀ کتاب چرا ملتها شکست میخورند؟، [نوشتۀ دارون عجم‎اوغلو و جیمز ای رابینسون، ترجمۀ محسن میردامادی و محمّدحسین نعیمی‎پور]. تهران: روزنه.
ناظم­الاسلام کرمانی، محمّدبن علی (1384). تاریخ بیداری ایرانیان. تهران: امیرکبیر.
نورث، داگلاس سیسیل (1377). نهادها، تغییرات نهادی و عملکرد اقتصادی. ترجمۀ محمدرضا معینی. تهران: انتشارات سازمان برنامه و بودجه.
ویلیامسون، الیور ای. (1381). «اقتصاد نهادگرایی جدید: دستاوردهای گذشته و نگاهی به فرارو». ترجمۀ محمود متوسلی، فصلنامۀ برنامه و بودجه، (1)7، 41-43.
Arthur, W.B. (1989). “Competing technologies, increasing returns, and lock-in by historical events”. The economic journal, 99(394), 116-131.
Gorman, G. E. and Clayton, P. (1997). Qualitative research for the information professional: A practical handbook. London: Liberary Association Publishing.
Margolis, S. and Liebowitz, S. J. (1998). Path dependence, New Palgrave Dictionary of Economics and Law. London: Palgrave MacMillan.
Liebowitz, S.J. and Margolis, S.E. (1995). “Path dependence, lock-in, and history”. Journal of Law, Economics and Organization, 11(1), 205-226.
Mahdavy, H. (1970). The patterns and problems of economic development in rentier states: the case of Iran, in Cook, M.A.. Studies in the Economic History of the Middle. London: Oxford University Press, 428-467.
Martin, R. and Sunley, P. (2006). “Path dependence and the evolution of the economic landscape”. Journal of Economic Geography, 6(4), 395-438.
NACUBO (2016). “2016 NACUBO-Common Fund Study of Endowments”. Retrieved (4 July 2017) Ffrom National Association of College and University Business Officers (NACUBO): http://www.nacubo.org/Documents/EndowmentFiles/2016-Endowment-Market-Values.pdf
North, D.C. (1993). Five propositions about institutional change. Economics Working Paper Archive at WUSTL.
Pulitzer Prizes (2014). “2014 Pulitzer Prizes”. Retrieved (7 July 2017) From http://www.pulitzer.org/prize-winners-by-year/2014
Rosenberg, N. and Birdzell L. E. (1986). How the West Grew Rich: The Economic Transformation of the Industrial World. New York: Basic Books.
Stiglitz, J. E. (1999). “Public policy for a knowledge economy”. Remarks at the Department for Trade and Industry and Center for Economic Policy Research, 27. Also available online at: http://cyberinet04.inet-tr.org.tr/akgul/BT-BE/knowledge-economy.pdf
The Verge (2016). “Apple vs. the FBI: all the news on the battle for encryption's future”. Retrieved (13 July2017) From: https://www.theverge.com/2016/2/17/11036306/apple-fbi-iphone-encryption-backdoor-tim-cook