مقدمـه ای بـر تبیین جایـگاه مفهـوم «اثربخشـی» در «مدل ذهنـی» رایج در ایـران، در راسـتای بررسـی علـل کم توجهی بـه اثربخشـی پژوهش هـای فزایندۀ کشـور

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری توسعه کشاورزی دانشگاه بوعلی سینا

2 دانشیار گروه ترویج و آموزش کشاورزی دانشگاه بوعلی سینا

3 استادیار گروه علوم اقتصاد دانشگاه رازی

4 استادیار گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه پیام نور

چکیده

طی دهه‌های اخیر، دست‌اندرکاران نظام پژوهشی ایران، بدون توجه جدی به میزان اثرگذاری فعالیت‌های خود، کمیت پژوهش‌های کشور را به شکل چشمگیری افزایش داده‌ و در نتیجه، جایگاه کشور را در جهان از لحاظ تعداد برون‌دادهای علمی 70 رتبه بهبود بخشیده‌اند. مکتب نهادگرایی، در راستای بررسی ریشه‌ای‌ترین علل کم‌توجهی به اثربخشی پژوهش‌ها در ایران، مطالعه را به کنکاش در «مدل ذهنی» سوق می‌دهد. از آنجا که محوریت یافتن و تعیین‌کننده شدنِ مفهوم «اثربخشی»، در مدل ذهنی بشرِ غربی، صرفاً پس از بروز برخی تغییرات بنیادین در نگرش آنها حاصل شده، در پژوهش حاضر به مقایسۀ جایگاه هر یک از این الزامات انتزاعیِ  مفهوم اثربخشی در مدل‌های ذهنی رایج در ایران و غرب جدید پرداخته شده است. روش مطالعه توصیفی ـ تحلیلی بوده که طی آن از نکاتی که صاحب‌نظرانِ شناخته‌شده، در مقایسۀ جنبه‌هایی از نگرش ایرانیان و غرب جدید، مطرح نموده‌اند و توصیف‌هایی که سفرنامه‌نویسان خارجی از نگرش رایج در ایران ارائه داده‌اند به عنوان منابع اصلی و از شعر و ادبیات فارسی به عنوان یک منبع فرعی استفاده شده است. یافته‌ها حاکی از آن بود که پیش‌نیازهای انتزاعی لازم برای محوریت‌یافتن مفهوم اثربخشی، در مدل‌های ذهنی رایج در ایران و غرب جدید، وضعیت بسیار متفاوتی داشته و حضور نمایان ویژگی‌هایی چون «تقدیرگرایی»، «به چالش کشیدن رابطۀ علیت»، «ضد ارزش بودن تصرف در عالم» و ماورائی بودن «اثرپذیر»، «اثرگذار» و «ماهیت آثار» موجب شده مدل ذهنی رایج در ایران برای «محوریت یافتن و تعیین‌کننده شدن مفهوم اثربخشی» از ظرفیت اندکی برخوردار باشد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An introduction to explaining the position of the concept of "effectiveness" in Iran prevalent "mental model", in order to investigate the reasons of inattention to the effectiveness of the country’s increasing researches

نویسندگان [English]

  • Vahid Ehsani 1
  • Musa Azami 2
  • Seyed Mohammad Bagher Najafi 3
  • Faramarz Soheili 4
چکیده [English]

During recent decades Iran research stakeholders have dramatically increased research quantity and have upgraded Iran science production position on 70 ratings without regard to the impact of their activities. In order to identify the root causes of inattention to research impacts in Iran, «Institutionalism» leads us to investigating Iranian’s common «subjective model» and the position of the notion of «effectiveness» in it. Since the centrality of this concept has only been achieved after some fundamental changes in western attitude, in this study the position of each subjective requirements of the notion of effectiveness in Iranian mental model is investigated compared with the modern western one. The method was Descriptive-Analytical through which points that well-known experts have proposed and reports of foreign travel writers have used as two main sources and Persian poetry and literature have utilized as a secondary one. Findings showed that all abstract prerequisites of the notion of effectiveness have completely different situations in these two subjective models. In other words, the prominent existence of such features as «Fatalism», «challenging causality relationship», «the value of contentment», and inability to assess the effectiveness due to metaphysical nature of «effective», «object of effect», and «essence of effects» resulted in weak potential of Iran common mental model for the concept of effectiveness to having central position and being operational and determinative.

کلیدواژه‌ها [English]

  • The growth of Iran researches
  • effectiveness
  • researches Impact
  • Institutionalism
  • subjective model

منابع

آشوری، داریوش. (1377). ما و مدرنیّت. چاپ دوّم. تهران: صراط.
احسانی، وحید؛ اعظمی، موسی؛ نجفی، سیّد محمّد باقر و سهیلی، فرامرز (زودآیند الف). اثربخشی پژوهش­های علمیِ داخلی بر شاخص­های توسعۀ ایران. پژوهشنامه پردازش و مدیریت اطّلاعات.
http://jipm.irandoc.ac.ir/browse.php?a_id=3073&sid=1&slc_lang=fa
___ (زودآیند ب). اثربخشی پژوهش­های فزآیندۀ ایران در گسترش مرزهای دانش. فصلنامه مطالعات ملّی کتابداری و سازماندهی اطّلاعات.
http://nastinfo.nlai.ir/article_1380_0.htm
___ (زودآیند ج). قابلیّت اثرگذاری پژوهش­های علمیِ ایران بر اساس کیفیّت بروندادهای آنها. پژوهشنامه پردازش و مدیریت اطّلاعات.
 http://jipm.irandoc.ac.ir/browse.php?a_id=3099&sid=1&slc_lang=fa
___ (زودآیند د). قابلیّت اثرگذاری پژوهش­های فزآیندۀ ایران بر توسعه کشور. پژوهشنامه پردازش و مدیریت اطّلاعات.
http://jipm.irandoc.ac.ir/browse.php?prepub=1&slct_pg_id=167&sid=1&slc_lang=fa
اشرف، احمد. (1359). موانع تاریخی رشد سرمایه­داری در ایران: دوره قاجار. تهران: زمینه.
ایمانی پور، مهدی. (1392). مروری بر ادبیات اقتصاد نهادگرا در ایران: کتابشناسی و مقاله شناسی. علوم اجتماعی، 68، 70-64.
برهیه، امیل. (1380). تاریخ فلسفۀ قرون وسطی و دورۀ تجدد. چاپ دوّم. [ترجمۀ یحیی مهدوی]. تهران: خوارزمی.
جهانبگلو، رامین. (1372). گفتگو با داریوش آشوری. کلک. شماره 37. فروردین 1372، 253-187.
http://www.noormags.ir/view/fa/magazine/number/15598
جیمز، ویلیام. (1370). پراگماتیسم. چاپ اوّل. [ترجمۀ عبدالکریم رشیدیان]. تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
داوری اردکانی، رضا. (1389). تمدّن و تفکّر غربی. تهران: ساقی.
___. (1386). توهّم توسعه علمی از طریق افزایش تعداد مقالات در فهرست ISI. روزنامۀ ایران، سال سیزدهم، ش. 3709، یکشنبه، 21 مرداد 1386.
___. (1390). دربارۀ­ علم. تهران: هرمس.
دهقانی، محمّد جواد. (1395). آخرین اطلاعات کمیت تولیدات علمی کشور/ تولید بیش از ۱۲۳ هزار مقاله ایرانی در سال ۲۰۱۵. خبرگزاری فارس.http://www.farsnews.com/printable.php?nn=13950116000235  
دیّانی، محمّد حسین. (1387). رواج مسئله یابی و افول مسئله یابی در تحقیقات کتابداری. کتابداری و اطّلاع رسانی، 41، 3-1.
راوندی، مرتضی. (1386). تاریخ اجتماعی ایران (جلد دهم): تاریخ فلسفه و سیر تکاملی علوم و افکار در ایران. چاپ سوّم. تهران: نگاه نو.
زمانیان، علی. (1394). جدّی نبودن، کاملاً جدّی است. سایت فرهنگی نیلوفر.
http://www.neeloofar.org/alizamaniyan/1066-120394.html
سارتر، ژان پل. (1391). اگزیستانسیالیسم و اصالت بشر. چاپ چهاردهم. [ترجمۀ مصطفی رحیمی]. تهران: نیلوفر.
سریع القلم، محمود. (1395). تقدّم قرارداد اجتماعی بر حکومت قانون. سیاست نامه. شماره 2 و 3.
شایگان، داریوش. (1391). آسیا در برابر غرب. چاپ یازدهم. تهران: امیرکبیر.
___. (1388). بت­های ذهنی و خاطره ازلی. چاپ هفتم. تهران: انتشارات امیرکبیر.
___. (1394). پنج اقلیم حضور. چاپ ششم. تهران: فرهنگ معاصر.
شورای عالی انقلاب فرهنگی. (1392). نقشه جامع علمی کشور. بازیابی 3 اسفند 1393 از تارنمای شورای عالی انقلاب فرهنگی
 http://sccr.ir/Pages/?current=new&gid=11&Sel=213633
طباطبایی، سیّدجواد. (1384). دیباچه­ای بر نظریۀ انحطاط ایران. چاپ سوّم. تهران: نگاه معاصر.
عیسوی، چارلز فیلیپ. (1368). تاریخ اقتصادی خاورمیانه و آفریقای شمالی 1980 1800. [ترجمۀ عبدالله کوثری]. تهران: پاپیروس.
فتّاحی، رحمت­اله. (1393). تقابل شاخص­های علم سنجی با شاخص­های توسعه اقتصادی/اجتماعی. ]سخنرانی[. همایش ملّی سنجش علم: ارزشیابی و آسیب‌شناسی (بروندادهای علمی). دانشگاه اصفهان، 31 اردیبهشت و 1 خرداد.
___. (1389). جای خالی نوآوری: چالش جدی در پژوهشهای ما. علوم و فنّاوری اطّلاعات ایران، 25 (4)، 571-569. [یادداشت سردبیر].
___. (1390).  حکایت استفاده کاربردی از پژوهش ها در ایران. علوم و فنّاوری اطّلاعات ایران، 26 (4)، 779-777 . [یادداشت سردبیر].
فرج نژاد فرهنگ، زهرا و بازرگان، محمّدنوید. (1392). بررسی عنصر تقدیرگرایی در شاهنامه فردوسی و حماسه­های مذهبی. پژوهشنامۀ ادب حماسی، 9 (16) ، 172–147.
قانعی راد، محمّدامین. (1379). فردگرایی ایرانی و توسعه نیافتگی. اطّلاعات سیاسی-اقتصادی. شماره 151 و 152، 43–34.
کاتوزیان، محمّدعلی­همایون. (1377). اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیّت تا پایان سلسله پهلوی. چاپ ششم. [ترجمۀ محمّدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی]. تهران: مرکز.
کانت، ایمانوئل. (1394). نقد عقل محض. [ترجمۀ بهروز نظری]. تهران: ققنوس.
گلشنی، مهدی. (1393). تب مقاله نویسی آفت است. سرآمد، شمارۀ 9 (اسفند 93): 77-72.
___. (1395). دغدغه های علمی و فرهنگی من. سایت فرهنگستان علوم.
 http://ias.ac.ir/index.php?option=com_content&view=article&id=409:2016-05-18-05-40-25&catid=25&Itemid=270&lang=fa
متوسلی، محمود و نجفی، سیّدمحمّدباقر. (1388). ابزارهای تحلیل و تبیین مسائل اقتصادی از دیدگاه داگلاس نورث. جامعه و اقتصاد، (1)20 و 19، 107–81.
معصومی همدانی، حسین. (1382). پیشرفت علمی و توسعۀ علمی. مجموعه مقالات همایش سیاست­ها و مدیریت برنامه­های رشد و توسعه در ایران. تهران: موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه­ریزی، 237-252.
منصوری، رضا. (1390). عزم ملی برای توسعه علم در ایران وجود ندارد. روزنامه قدس. (26 دی).
___ (1392 الف). چرا پژوهش؟. [سخنرانی]. دانشگاه علوم پزشکی ایران. 23 آذر.
___ (1392 ب). چهار سال در وزارت عتف. تهران: عمارت.
___. (1393). دانشگر و دانشمند: سوء­تفاهمی به نام دانشمند استنادی. ]سخنرانی .[همایش ملّی سنجش علم: ارزشیابی و آسیب‌شناسی (بروندادهای علمی). دانشگاه اصفهان، 31 اردیبهشت و 1 خرداد.
___. (1389). معماری علم در ایران. تهران: دیبایه.
منصوریان، یزدان. (1392). تسلیم ناخواسته: آسیب شناسی پژوهش­های دانشگاهی. کتاب ماه کلیات، 16(5)، 3-7.
موریه، جیمز. (1376). حاجی بابای اصفهانی. [ترجمۀ مهدی افشار]. تهران: علمی.
مؤمنی، فرشاد. (1388). پاشنه آشیل توسعه. جامعه و اقتصاد، 6 (20 و 19)، 293–257.
مؤمنی، فرشاد و نقش تبریزی، بهرام. (1394). اقتصاد ایران در دوران دولت ملّی. تهران: نشر نهادگرا.
مهدوی، ابوالقاسم و نصیری اقدم، علی. (1388). تطوّر برنامه پژوهشی یک اقتصاددان نهادگرا: داگلاس سیسیل نورث. جستارهای اقتصادی، 6 (12)، 174–149.
میرزایی، حسین و رحمانی، جبّار. (1387). فرهنگ و شخصیّت ایرانیان در سفرنامه­های خارجی. فصلنامۀ تحقیقات فرهنگی، 1(3)، 77–55.
نایب، سعید. (1390). ویژگی های تبیین در دستگاه نظری نهادگرایی جدید. اقتصاد تطبیقی، 2(2)، 157-135.
نجفی، سیّد محمّد باقر؛ مؤمنی، فرشاد؛ فتح اللهی، جمال و عزیزی پور، بهیه. (1394). مقدمه­ای بر تبیین رابطه بین درآمدهای نفتی و بهره­وری در ایران. فصلنامۀ پژوهش­های اقتصادی، 15(4)، 172–143.
نورث، داگلاس سیسیل. (1377). نهادها، تغییرات نهادی و عملکرد اقتصادی. [ترجمۀ محمّدرضا معینی]. تهران: سازمان برنامه و بودجه.
ویلیامسون، الیور ای. (1381). اقتصاد نهادگرایی جدید: دستاوردهای گذشته و نگاهی به فرارو. [ترجمه محمود متوسلی]. فصلنامۀ برنامه و بودجه، 7(1)، 41-3.
یثربی، سیّد یحیی. (1395). نظام آموزشی، مدرک‌گرایی با چاشنی کاسبی . خبرگزاری فارس.
http://www.farsnews.com/13950612000308#relatedNewsPane
 
Anandajayasekeram, P. and Martella. D. R. (1999). Evaluation of agricultural research in Eastern, Central, and Southern Africa. Knowledge, Technology & Policy, 11(4), 13-41.
Gaunand, A.; Hocdé, A.; Lemarié S.; Matt, M. and Turckheim, E. (2015). How does public agricultural research impact society? A characterization of various patterns. Research Policy, 44(4), 849-861.
Mantzavinos, C., North, D. C., & Shariq, S. (2004). Learning, institutions, and economic performance. Perspectives on politics, 2(01), 75-84.
Morino, M. (2006). Effectiveness: An Elusive and Difficult Concept. Retrieved September 1, 2015, from http://www.vppartners.org
Nobelprize. (2016). All Prizes in Economic Sciences. http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/economic-sciences/laureates/
North, D. C. (1993). Five propositions about institutional change. Economics Working Paper Archive at WUSTL.
SCImago. 2012. Forecasting exercise: How World Scientific Output will be in 2018. http://www.scimagolab.com/blog/2012/forecasting-exercise-how-world-scientific -output-will-be-in-2018/ (accessed September 02, 2015).
Smith, D. R. and Sutherland, A. (2002). Institutionalizing Impact Orientation: Building a Performance Management Approach that Enhances the Impact Orientation of Research Organizations. Chatham, UK: Natural Resources Institute. Also available online at: http://r4d.dfid.gov.uk/pdf/outputs/R8086a.pdf (accessed September 02, 2015).
Springer-Heinze, A.; Hartwich, F.; Henderson, J. S.; Horton, D. and Minde, I. (2003). Impact pathway analysis: an approach to strengthening the impact orientation of agricultural research. Agricultural Systems, 78(2), 267-287.
Thomson Reuters. n.d. Web Of Science. http://wcs.webofknowledge.com/RA/analyze.do (accessed May 18, 2016).